با نگاهی به آیات و روایات ، آن چه در وجود انسان اصالت دارد ،‌ساحت روح است . روح انسان نیز همواره نیازمند قابی است که درآن آرام گیرد ؛ اما شکل و شمایل این قالب ،‌در عوالم مختلف گوناگون است و با ویژگی های آن عالم هم آهنگ است . در حالی که انسان در این دنیا نیازمند قالبی خاکی و مادی است و بدنش مطابق با قوانین عالم طبیعت نظام یافته است . در قیامت ، همین جسم با ویژگی های به مراتب تکامل یافته تری محشور می شود که هم آهنگ با شرایط و یژگی های قیامت است ؛ به گونه ای که برای نمونه ، فرد کافر هر چه می سوزد ، بدنش از بین نمی رود ؛ یا بهشتیان با وجود استفاده از غذاها و شراب های بهشتی ، به تخلیه مواد زائد نیاز ندارند .......

بنابراین ، به تسامح می توان گفت : جسم انسان در حرکت خود ار عالم خاکی به عالم قیامت ،‌در حال تکامل است . به این معنی که در دنیا محدودیت های او بسیار زیاد است . هنگامی که به عالم برزخ می آید ، روح در بدنی قرار می گیرد که قابلیت های بیش تری دارد و در قیامت ، این جسم به اوج تکامل می رسد .

قالبی که در عالم برزخ میزبان روح انسان است ،‌مناسب با شرایط و مقتضیات عالم برزخ می باشد . از این رو ، جسم برزخی جسم لطیفی است که با این اجسام مادی

تفاوت های بسیاری دارد ؛ اما از سوی دیگر ،‌از نظر ظاهری شبیه جسم خاکی است . امام صادق ( علیه السلام ) می فرماید :

« ارواح مؤمنان(‌دربرزخ ) در بدن هایی شبیه بدن های دنیوی آنان است » . (1)

از آن روی به قالب برزخی انسان « قالب مثالی » یا «بدن مثالی » می گویند که نه به کلی مجرد است و نه مادی محض می باشد ؛ بلکه دارای نوعی « تجرد برزخی » است . برخی از پژوهشگران، آن را به وضع روح در حالت خواب تشبیه کرده اند . انسان در عالم خواب با مشاهده ی نعمت ها ، به راستی لذت می برد و با دیدن مناظر هولناک ، معذب و ناراحت می شود ؛ آن گونه که گاه واکنش آن درهمین بدن نیز ظاهر می شود و به هنگام دیدن خواب های هولناک ، فریاد می کشد . به همین سبب ، در بسیاری از روایات ، خواب را مثال خوبی برای عالم برزخ و بدن برزخی دانسته اند . (2)

تعلق روح به بدن مثالی در جهان برزخ ، تا قیامت ادامه دارد و هنگام قیامت ، به فرمان خدا دوباره به بدن های نخستین با تکامل بیش تر ، بر می گردد . در قرآن مجید ،‌تنها یک آیه به صورت مستقیم به عالم برزخ اشاره کره و به صراحت ، فاصله ی میان دو دنیا را « برزخ » خوانده است :

« ... وَ مِن وَرَائِهِم بَرزَخٌ إلَی یَوْمِ یُبعَثوُنَ » [3]؛ ( مؤمنون /100)

« و پشت سر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند » .

آیات دیگری که به عالم برزخ اشاره کرده اند ، بیش تر به شرایط و ویژگی های این جهان پرداخته اند . در این آیات ،به توصیف وضعیت انسان ها در آن جهان ، مانند حیات آن ها ، عذاب یا پاداش برای آنان و پرسش و پاسخ از ایشان اشاره شده است .

درمجموع ، ایات مربوط به عالم برزخ ، همه به یک نتیجه می رسند و آن نیز وجود حیات برزخی درعالم برزخ است .

در مجموع ، آیاتی را که به حیات برزخی مربوطند ، می توان به چند گروه تقسیم کرد:

 گفت و گوی فرشتگان با صالحان

گروهی از آیات ، از گفت و گوی افراد نیکوکار با فرشتگان ، پس از مرگ حکایت می کنند :

« الَّذینَ تَتَوفَّاهُمُ المَلاَئِکَةُ طَیِّبیِنَ یَقوُلُونَ‌ سَلَامٌ عَلَیکٌمُ ادْخُلوُا الْجَنَّةَ بِمَا کُنتُم تَعمَلوُنَ » ؛ ( نحل /32 )

« همانان که فرشتگان جانشان را می گیرد ؛ در حالی که از شرک و گناه پیراسته اند . فرشتگان به آنان می گویند : درود برشما ! به پاداش کارهایی که می کردید ، به بهشت درآیید » .

این آیه ، افزون بر این که نشانگر عالم برزخ و حیات برزخی است ، به وجود بهشت در عالم برزخ نیز اشاره می کند. آیه ی زیر نیز در همین راستاست :

« قیِلَ ادْخُلِ الجَنَّهَ قَالَ یَا لَیْتَ‌ قَومِی یَعْمَلوُنَ بِمَا غَفَرَ‌لِی رَبِّی وَجَعَلَنی مِنَ المُکْرِمیِنَ » ؛( یس/26-27 )

« ولی مردم انطاکیه ، آن مرد مؤمن با اخلاص را کشتند ؛ و بی درنگ از جانب خدا به او ندا رسید: به بهشت درآی ! آن مرد در آن سرای گفت : ای کاش ، قوم من می دانستند که پروردگارم گناهانم را بخشید و مرا از بزرگواران درگاهش قرار داد » .

درآیه ی زیر ، خداوند متعال از پیامبر گرامی اسلام ( صلی اله علیه و آله ) می خواهد که از پیامبرش پیش از خود سئوالی بپرسد ؛ پیامبرانی که از جهان مادی رخت بربسته اند :

« وَسْئَلْ مَن أرْسَلنَا مِن قَبلِکَ مِن رُّسُلِنَا أجَعَلنَا مِن دوُنِ الرَّحمَنِ ءَالِهةٌ یُعبَدوُنَ » ؛ ( زخرف /45)

« از پیامبران پیشین بپرس ، آیا غیر از خدای رحمان ، خدایی قرار دادیم که مورد پرستش قرار گیرد ؟» .

 گفت و گوی فرشتگان با بدکاران

گروهی از آیات به گفت و گوی فاسدان و مشرکان با فرشتگان در عالم برزخ اشاره می کنند :

« إنَّ‌الَّذینَ تَتوفَّاهُم المَلاَئِکَةُ ظاَلِمیِ أنفُسَهُم قَالوُا فیِمَ کُنتُم کُنَّا مُستَضعَفیِنَ‌فیِ الأرضِ قَالوُا ألَم تَکُن أرض اللهِ وَاسِعَةٌ فَتُهاَجِروُا فیِها فَأولئِکَ‌مَأوَاهُم جَهَنَّمَ وَسَاءَت مَصیِراً » ؛ ( نساء / 97 )

« کسانی که با پشت سرافکندن معارف الهی و احکام دین ،‌بر خود ستم کرده اند ، فرشتگان هنگامی که جانشان را می گیرند ، به آنان می گویند : در چه حال بودید ؟ چرا به دین الهی پایبند نبودید ؟ آنان می گویند : ما در این سرزمین تحت سیطره ی کفر و شرک ، ناتوان شمرده شده بودیم. فرشتگان می گویند : مگر زمین خدا گسترده نبود که در آن هجرت کنید و به سرزمینی بروید که بتوانید دین خود را نگه دارید ؟ از این رو ،‌آنان جایگاهشان دوزخ است و آن ، بد بازگشت گاهی است » .

خطاب قرآن

در برخی از آیات ، قرآن پیشینیان را مستقیماً خطاب قرار داده که نشانگر قدرت آن ها در فهم و درک است ؛ چرا که مخاطب قراردادن اشیای بی جانی که قدرت فهم و درک ندارند ، کاری بیهوده است . برای نمونه ،‌قرآن به برخی از صالحان که از دنیا رفته اند ، سلام می فرستد :

« سَلَمُ عَلَی نوُح فیِ‌العَلَمیِنَ » ؛ « سَلَمٌ عَلَی إبْرَهیِمَ‌» ؛ «‌سَلَمٌ عَلَی موُسَی وَ هَروُنَ » ؛ « سَلَمٌ عَلَی إلْ یَاسیِنَ » ؛ « وَ سَلَمٌ عَلَی الْمُرسَلیِنَ » ( صافات / 79، 109، 130، 120 و 181 ) .

هم چنین قرآن برمسلمانان تکلیف می کند که همراه با خداو فرشتگان ،‌بر پیامبر گرامی اسلام ( صلی اله علیه و آله ) درود و تهنیت بفرستند[4] . اگر مخاطبان این آیات ،‌قدرت شنیدن نداشته باشند ،‌ابلاغ چنین سلام هایی بی ثمر خواهد بود . چنین سلام هایی ،‌هر روز در نماز های یومیه نیز تکرار می شود ؛ چنان که همه ی مسلمانان در تشهد نماز ،‌پیامبر را مخاطب قرار داده و به او درود می فرستند . [5]

 حیات و بهشت برزخی نیکان

برخی از آیات قرآن به زندگی غرق نعمت و شادی اولیای الهی و شهدا اشاره دارند :

« وَلاَ تَقوُلوُا لِمَن یُقتَلُ فیِ سَبیِلِ اللهِ أمْوَاتٌ بَلْ أحْیَاءٌ‌ وَلَکِن لاَ تَشعُروُنَ‌» ؛ ( بقره / 154 )

« و به آن ها که در راه خدا کشته می شوند ،‌مرده نگویید ؛ بلکه آنان زنده اند ،‌ولی شما نمی فهمید » .

این آیه ی شریفه ، نشانگر حیات برزخی شهداست . علمای فریقین نیز بر دلالت این آیه بر حیات برزخی شهادت داده اند . علامه طبرسی در تفسیر آیه ی یاد شده می گوید :

« یعنی آنان نمرده اند و تا روز رستاخیز زنده خواهند بود و این ، سخن درستی است » [6].

علمای اهل سنت نیز بر این باورند که این آیه ی شریفه به صراحت بر حیات برزخی شهدا دلالت می کند[7] . ابن جریر طبری در تفسیر این آیه می گوید :

« ای کسانی که با استعانت ازصبر در طاعت ، در جهاد دشمنان و ترک معاصی شرکت کرده اید ،‌به کسانی که در راه من کشته می شوند ، مرده نگویید ؛ بلکه آنان نزد من زنده اند و در نعمت ، رزق و کرامت من به سر می برند » .[8]

در این میان ،قید « لا تشعرون » به خوبی نشانگر این واقعیت است که مراد از زنده بودن شهدا ، زنده بودن ام آن ها در میان مردم نیست ؛ بلکه واقعاً زندگی دیگری غیر از زندگی مادی دارند که برای انسان ها قابل درک نیست .

« وَلاَ تَحسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلوُا فیِ سَبیِلِ اللهِ أموَاتاً بَلْ‌ أحیَاءٌ عِندَ رَبِّهِم یُرزَقوُنَ فَرِحینَ بِمَا آتَاهُمُ اللهُ مِن فَضلِهِ وَ‌یَستَبشِروُنَ‌بِالَّذینَ لَم یَلحَقوُا بِهِم مِن خَلفِهِم ألاَّ خَوفٌ عَلَیهِم وَلاَ هُم یَحزَنوُنَ یَستَبشِروُنَ‌بِنِعمَةِ مِنَ اللهِ وَ فَضلٍ وَأنَّ اللهَ لاَ‌یُضیِعُ أجر الْمُؤمِنیِنَ‌»‌؛ ( آل عمران / 169-171 )

« کسانی را که در راه خدا کشته شده اند ،‌مرده مپندار ؛‌بلکه آنان زنده اند و زد پروردگارشان از نعمت های بهشت به آنان روزی می دهند ؛‌به آن چه خدا از فضل خود به آنان داده است ،‌شادمان اند . و آن مؤمنان راستینی که پس از آنان اند و هنوز به ایشان نپیوسته اند ،‌مسرورند که ترسی آنان را فرا نمی گیرد و اندوهگین نمی شوند . آنان به نعمت و فضلی که از جانب خداست و این که خدا پاداش مؤمنان را تباه نمی کند ،‌شادمان اند »‌.

این آیه ی شریفه نیز افزون بر این که حیات برزخی شهدا را یادآور می شود ، رسماً به حالات و روحیات آنان در عالم برزخ اشاره می کند و بیان می دارد که آنان به حال و هوای نیکانی که هنوز به آن ها در عالم برزخ ملحق نشده اند ، آگاه و واقفند .

البته نباید فراموش کرد که هر چند آیات یاد شده ، حیات را برای شهیدان اثبات می کنند ،‌اما مسلماً حیات برزخی تنها به شهیدان اختصاص ندارد ؛ بلکه مقام پیامبران ، اولیاو ائمه ( علیهم السلام ) از شهدا بالاتر است و بی تردید آنان نیز از حیات برزخی بهره مند و در نعمت های الهی غرقند .

آیات دیگری که نشانگر جهان برزخ ، حیات برزخ ، عقاب و پاداش در برزخ و .... هستند ، در قرآن فراوان آمده است . [9]

 حیات و دوزخ برزخی کافران

آیاتی از قرآن کریم ، حیات پر درد و رنج گنهکاران را در عالم برزخ تبیین می کنند :‌

« مِمَّا خَطیِئَاتِهِم أغرِقوُا فَأدْخُلوُا نَاراً فَلَم یَجِدوُا لَهُم مِن دوُنِ اللهِ أنصَاراً » ؛ ( نوح /25 )

« [ آری ؛ سرانجام ] همگی به دلیل گناهشان غرق شدند و در آتش دوزخ وارد گشتند ،‌و جز خدا یاورانی برای خود نیافتند » .

این آیه ی شریفه افزون برحیات برزخی کافران ،‌به جهنم دوزخی نیز اشاره دارد .

آیه ی زیر نیز چنین است :

« النّارُ یُعرِضوُنَ عَلَیهَا غُدُوًّا وَ‌عَشِیًّا وَ یَومَ تَقوُمُ‌السَّاعَةُ ادْخُلوُا آلَ‌فِرعَونَ أشَدَّ الْعَذَابَ» ؛ ( غافر /46 )

« آن عذاب ،‌آتش است که بامدادان و عصر گاهان بر آن عرضه می شوند ؛ و روزی که قیامت برپا گردد ، فرمان رسد که فرعونیان را به سخت ترین عذاب درآورید » .

این آیه ی شریفه ، به عذابی دردناک برای آل فرعون در عالم برزخ اشاره دارد و به خوبی آن را از عذاب روز قیامت جدا کرده است . از آن ا که در قیامت صبح و عصری وجود ندارد و زمین و زمان درهم می ریزد ، مسلماً‌ مراد ، عذاب در عالم برزخ است .

آیه ی شریفه زیر نیز به حیات برزخی بدکاران اشاره دارد :

«‌وَ‌إنَّ‌ لِلَّذینَ‌ظَلَموُا عَذَابًا دوُنَ‌ذَلِکَ وَلَکِنَّ‌أکثَرَهَُم لاَ یَعلَموُنَ‌» ؛ ( طور / 47 )

« به یقین برای کسانی که ستم کرده اند ، پیش از آن [ عذاب قیامت ] عذابی خواهد بود که در عالم برزخ دامنگیرشان می شود ؛ ولی بیش ترشان از آن بی خبرند » .

بسیاری از علمای فریقین ، این عذاب را به عذاب قبر تفسیر کرده اند . [10]

البته میان بهشت و دوزخ ،‌در برزخ وقیامت ،‌تفاوت هایی وجود دارد . از جمله این که بهشت و دوزخ برزخی ،‌موقتی اند و تنها تاقیامت وجود دارند ؛ در حالی که بهشت و دوزخ قیامت دائمی اند[11] . دوم این که در برزخ ، قالب مثالی یا جسم لطیف ، عذاب می کشد یا متنعم می شود ؛ در حالی که در قیامت ،‌پس از نفخ صور و جای گرفتن ارواح در پیکر های مادی ،‌پاداش و کیفر بر همین جسم ها وارد خواهد شد[12].

...............................................................................................

[1]. محمد باقر مجلسی ، « بحارالانوار » ، ج 6،ص 268، ج 119 .

[2] . محمد شجاعی ، « خواب ها و نشانه های آن » ، ص 58و62 .

[3]. در حالی که شیعه این آیه را نشانگر وجود حیات برزخی می داند ( ر.ک: محمد بن حسن طوسی ،‌«‌تفسیر تبیان »‌، ج 7، ص 394 ) . برخی از مفسران اهل سنت ، برزخ در این آیه را بر معنی لغوی که همان حاجز و مانع است ، حمل کرده اند ( ر.ک : فخر الدین محمد بن عمر رازی ، « مفاتیح الغیب»، ج 23،ص 122 ؛ ابومحمد بغوی ،‌« معالم التنزیل » ، ج 5، ص 428 ؛ و محمد جمال الدین القاسمی ،« محاسن التأویل » ، ج 7، ص 44126 ) . این درحالی است که آیه شریفه بیان می کند که مشرکان پس از مرگ تقاضا می کنند به دنیا بازگردند تا عمل صالح انجام دهند ؛ اما تقاضایشان پذیرفته نمی شود . چنین تقاضایی نشانگر وجود حیات وشعور در آنان است . هم چنین قید « الی یوم یبعثون » نشانگر این است که آنان تا روز قیامت در عالم برزخ قرار دارند .

[4]. احزاب / 56 .

[5]. « السلام علیک ایها النبی و رحمة الله و برکاته»‌.

[6]. امین الاسلام فضل بن حسن طبرسی ،‌«‌مجمع البیان فی تفسیر القرآن »‌،‌ج 1ف ص 433 .

[7] . برای نمونه ، ر.ک: ابوالقاسم جارالله زمخشری ، « الکشاف عن الحقائق عوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل » ،‌ج 1،‌ص 347 ؛ و ابوحمص نجم الدین عمر نسفی ،«‌تفسیر نسفی » ، ج 1ف ص 143 .

[8]. ابوجعفر محمد بن جریز طبری ،‌«‌جامع البیان عن تأویل القرآن »‌، ج 2، ص 698 .

[9]. برای نمونه ، ر.ک : ابراهیم / 27 ؛ اعراف / 78؛ بقره /28 ؛ و غافر /11 .

[10]. السبوطی ، « در المنثور »‌، ج 13، ص 710 ؛ زمخشری ،‌« الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل » ، ج 5، ص 631 ؛ و ابواسحاق ثعلبی ،‌« الکشف و البیان عن تفسیر القرآن » ، ج 9، ص 132 .

[11]. برای نمونه ، ر.ک: دخان / 51تا 56 .

[12].برخی از پژوهشگران ، از روایات مربوط به حیات برزخی ، تقسیم بندی های نسبتاً‌ دقیقی ارائه کرده اند . در یکی از این تقسیم ها ، این احادیث در ده گروه طبقه بندی شده اند و تعداد روایات مربوط به هر کدام نیز آمده است . از جمله :‌انبیاء در قبرهایشان زنده اند و نماز می خوانند ( 60 روایت ) ؛ پیامبر ( صلی اله علیه و اله ) پس از وفات ، سلام را پاسخ می دهد ( 20 روایت ) ؛ اعمال ما پس از وفات پیامبر ( صلی اله علیه و آله ) بر آن حضرت عرضه می شود ( 22 روایت ) ؛ اعمال نزدگان بر مردگان عرضه می شود ( 18 روایت ) ؛ مرده پاسخ زندگان را می دهد ( 22 روایت ) ؛ صلوات و اعمال،‌به پیامبر ( صلی اله علیه و آله ) می رسد ( 72 روایت ) ؛ ملائکه سلام مسلمانان را به پیامبر ( صلی اله علیه و آله ) می رسانند (‌13 روایت ) ؛ پیامبر ( صلی اله علیه و آله ) با کشته شدگان بدر سخن گفت ( 13 روایت ) ؛ و مرده صدای پای تشییع کنندگان خود را می شنود ( 43 روایت ) . ر.ک: پایگاه اطلاع رسانی المیزان ، به نشانی :

Htm93http://www.mezan.net/radalshobbhat/main